بیماریهای قارچی صیفیجات
بیماریهای قارچی یکی از بزرگترین چالشها در تولید صیفیجات، چه در فضای باز و چه در گلخانه، محسوب میشوند. شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب که برای رشد این گیاهان ایدهآل است، برای رشد و تکثیر قارچهای بیماریزا نیز بسیار مناسب است. این بیماریها میتوانند به تمام قسمتهای گیاه از جمله ریشه، ساقه، برگ، گل و میوه حمله کرده و باعث کاهش شدید کیفیت و کمیت محصول شوند. مدیریت موفق این بیماریها نیازمند شناخت دقیق علائم، عامل بیماری، شرایط گسترش و به کارگیری یک رویکرد مدیریت تلفیقی (IPM) است.
در ادامه، مهمترین بیماریهای قارچی صیفیجات به تفکیک شرح داده میشوند:
۱. سفیدک پودری (Powdery Mildew):
این بیماری یکی از شایعترین و شناختهشدهترین بیماریهای قارچی در سراسر جهان است که طیف وسیعی از صیفیجات را درگیر میکند.
میزبانهای اصلی: خیار، کدو، خربزه، طالبی، هندوانه، گوجهفرنگی، فلفل، بادمجان.
عامل بیماری: قارچهای مختلفی از راسته Erysiphales (مانند *Podosphaera xanthii* و *Golovinomyces cichoracearum*).
علائم بیماری:
- ظهور لکههای کوچک، سفید و پودری روی سطح بالایی برگها، ساقهها و دمبرگها.
- این لکهها به تدریج بزرگ شده و به هم میپیوندند و تمام سطح برگ را میپوشانند، گویی روی آن آرد پاشیده شده است.
- برگهای آلوده زرد، سپس قهوهای شده و در نهایت خشک میشوند.
- کاهش فتوسنتز باعث ضعف عمومی گیاه، کاهش رشد و کوچک ماندن میوهها میشود.
- در موارد شدید، میوهها نیز ممکن است آلوده شوند و دچار آفتابسوختگی به دلیل ریزش برگها گردند.
شرایط مطلوب رشد بیماری:
- هوای گرم و خشک در طول روز و شبهای خنک و مرطوب.
- این بیماری برای جوانهزنی و انتشار به آب آزاد (خیسی برگ) نیاز ندارد و رطوبت نسبی بالا (۵۰ تا ۹۰ درصد) کافی است.
- سایهاندازی و تراکم بالای بوتهها به گسترش آن کمک میکند.
روشهای کنترل و مدیریت:
پیشگیری:
- کاشت ارقام مقاوم یا متحمل.
- ایجاد فاصله کاشت مناسب برای بهبود جریان هوا.
- هرس برگهای پایینی و آلوده برای افزایش تهویه.
- اجتناب از مصرف بیش از حد کودهای ازته که باعث رشد رویشی زیاد و حساسیت گیاه میشود.
کنترل بیولوژیک: استفاده از قارچکشهای بیولوژیک بر پایه Bacillus subtilis
کنترل شیمیایی: استفاده از قارچکشهای حاوی گوگرد، پنکونازول، هگزاکونازول، تبوکونازول، دیفنوکونازول و استروبیلورینها با مشورت کارشناس کشاورزی و رعایت دوره کارنس.
---
۲. سفیدک داخلی یا سفیدک دروغی (Downy Mildew)
این بیماری بسیار مخرب است و در شرایط مرطوب میتواند به سرعت اپیدمی شده و کل محصول را از بین ببرد.
میزبانهای اصلی: خیار، خربزه، طالبی، کدو (خیار حساسترین میزبان است).
عامل بیماری: شبهقارچ (Oomycete) به نام Pseudoperonospora cubensis
علائم بیماری:
- ظهور لکههای رنگپریده یا زرد رنگ، زاویهدار (محدود به رگبرگها) در سطح بالایی برگها.
- در سطح زیرین همین لکهها، در شرایط مرطوب، پوشش کرکی و مایل به خاکستری یا بنفش (اسپورهای قارچ) مشاهده میشود. این علامت کلیدی تشخیص است.
- لکهها به سرعت بزرگ شده، به هم میپیوندند و قهوهای و نکروز میشوند.
- برگها حالت سوختگی پیدا کرده، خشک شده و بوته از بین میرود.
شرایط مطلوب رشد بیماری:
- هوای خنک تا معتدل (۱۵ تا ۲۲ درجه سانتیگراد) و رطوبت بسیار بالا (بیش از ۹۵ درصد).
- وجود لایه آب روی برگها برای حداقل ۲ تا ۶ ساعت برای جوانهزنی اسپورها ضروری است. شبنم، بارندگی و آبیاری بارانی به شدت به شیوع آن کمک میکند.
روشهای کنترل و مدیریت:
پیشگیری:
- کاشت ارقام مقاوم.
- مدیریت رطوبت در گلخانه از طریق تهویه مناسب.
- آبیاری قطرهای به جای آبیاری بارانی برای خشک نگه داشتن شاخ و برگ.
- ایجاد فاصله کاشت مناسب.
کنترل شیمیایی: استفاده از قارچکشهای حفاظتی و سیستمیک مانند مانکوزب، کلروتالونیل، متالاکسیل، پروپاموکارب، سیموکسانیل و فاموکسادون. سمپاشی پیشگیرانه قبل از شروع بارندگیها یا در صورت پیشبینی شرایط مرطوب، بسیار مؤثر است.
---
۳. بوته میری (Damping-off and Root/Crown Rot)
این بیماری که توسط مجموعهای از قارچهای خاکزی ایجاد میشود، یکی از دلایل اصلی مرگ گیاهچهها و بوتههای بالغ است.
میزبانهای اصلی: تقریباً تمام صیفیجات در مرحله گیاهچهای و بالغ.
عامل بیماری: مجموعهای از قارچها و شبهقارچهای خاکزی مانند: Pythium spp.، Phytophthora spp.، Fusarium spp و Rhizoctonia solani
علائم بیماری:
- مرگ گیاهچه (Damping-off): گیاهچهها قبل یا بعد از خروج از خاک از بین میروند. ساقه در نزدیکی سطح خاک آبسوخته، باریک و نرم شده و گیاهچه سقوط میکند.
- پوسیدگی ریشه و طوقه: در گیاهان بالغ، ریشهها و ناحیه طوقه (محل اتصال ساقه به ریشه) قهوهای، نرم و پوسیده میشوند.
- علائم ثانویه شامل پژمردگی ناگهانی بوته در ساعات گرم روز (که در ابتدا در شب بهبود مییابد)، زردی برگهای پایینی، توقف رشد و در نهایت مرگ کل بوته است.
شرایط مطلوب رشد بیماری:
- خاک سنگین با زهکشی ضعیف و رطوبت بیش از حد.
- بذر کاری در عمق زیاد.
- دمای پایین یا نوسانات شدید دمایی خاک.
- استفاده از کود دامی نپوسیده.
روشهای کنترل و مدیریت:
پیشگیری:
- استفاده از بسترهای کشت و خاک استریل (ضدعفونی با بخار یا خورشیدی کردن).
- بهبود زهکشی خاک.
- مدیریت دقیق آبیاری و پرهیز از غرقاب کردن.
- ضدعفونی کردن بذرها با قارچکشهای مناسب.
- جلوگیری از ایجاد زخم در ناحیه طوقه.
کنترل شیمیایی: استفاده از قارچکشها به صورت ضدعفونی بذر، آغشته کردن ریشه نشاء یا همراه با آب آبیاری. قارچکشهایی مانند پروپاموکارب، متالاکسیل (برای پیتیوم و فیتوفترا) و تیوفانات متیل، کاربندازیم (برای فوزاریوم و رایزوکتونیا) مؤثر هستند.
---
۴. پژمردگیهای آوندی (Fusarium and Verticillium Wilts)
این بیماریها توسط قارچهایی ایجاد میشوند که وارد آوندهای چوبی گیاه شده و با مسدود کردن آنها، مانع از رسیدن آب و مواد غذایی به قسمتهای بالایی میشوند.
میزبانهای اصلی: گوجهفرنگی، فلفل، بادمجان، خربزه، هندوانه.
عامل بیماری: Fusarium oxysporum (برای پژمردگی فوزاریومی) و Verticillium dahliae (برای پژمردگی ورتیسیلیومی). این قارچها دارای نژادهای تخصصی برای میزبانهای مختلف هستند.
علائم بیماری:
- زرد شدن برگهای پایینی، اغلب در یک طرف بوته یا حتی یک طرف برگ.
- پژمردگی تدریجی بوته، که در ابتدا در ساعات گرم روز مشهودتر است.
- توقف رشد و کوتاهی بوته.
- علامت تشخیصی کلیدی: با برش عرضی یا طولی ساقه، رگههای قهوهای رنگ در بافت آوندی مشاهده میشود.
شرایط مطلوب:
این قارچها خاکزی هستند و میتوانند سالها در خاک بدون میزبان زنده بمانند.
دمای نسبتاً بالا (۲۵ تا ۳۰ درجه سانتیگراد) برای فوزاریوم و دمای خنکتر برای ورتیسیلیوم مطلوب است.
خاکهای سبک و اسیدی و وجود نماتدهای مولد غده، حساسیت گیاه را افزایش میدهند.
روشهای کنترل و مدیریت:
- مؤثرترین راه، کاشت ارقام مقاوم است.
- تناوب زراعی طولانی مدت (۴-۵ سال) با گیاهان غیر میزبان مانند غلات
- افزایش pH خاک به سمت خنثی یا کمی قلیایی
- مدیریت نماتدها.
- کنترل شیمیایی پس از استقرار بیماری تقریباً بیفایده است. اقدامات پیشگیرانه اهمیت بالایی دارند.
---
۵. آنتراکنوز (Anthracnose)
این بیماری به برگ، ساقه و به خصوص میوه حمله کرده و از کیفیت محصول به شدت میکاهد.
میزبانهای اصلی: خیار، هندوانه، خربزه، گوجهفرنگی، فلفل.
عامل بیماری: قارچهای جنس Colletotrichum
علائم بیماری:
روی برگها: لکههای کوچک، آبسوخته و گرد که به تدریج بزرگ، تیره و مرکز آنها شکننده میشود (حالت غربالی).
روی میوه: لکههای گرد، فرورفته و آبسوخته که به مرور زمان سیاه میشوند. در شرایط مرطوب، در مرکز این لکهها، تودههای اسپور صورتی یا نارنجی رنگی ظاهر میشود.
شرایط مطلوب رشد بیماری:
هوای گرم و مرطوب و بارندگیهای مکرر. اسپورها توسط قطرات آب پخش میشوند.
روشهای کنترل و مدیریت:
- استفاده از بذرهای سالم و عاری از بیماری.
- تناوب زراعی.
- جمعآوری و از بین بردن بقایای گیاهی آلوده.
- کنترل شیمیایی با قارچکشهای حفاظتی مانند مانکوزب، کلروتالونیل و ترکیبات مسی.
---
۶. کپک خاکستری (Gray Mold)
این بیماری در شرایط گلخانهای و انباری بسیار شایع است و به گلها، میوهها و ساقهها حمله میکند.
میزبانهای اصلی: گوجهفرنگی، خیار، فلفل، بادمجان (و بسیاری از گیاهان دیگر).
عامل بیماری:Botrytis cinerea
علائم بیماری:
- لکههای آبسوخته و نرم روی گل، میوه و ساقه.
- این لکهها به سرعت با پوشش انبوه و کرکی خاکستری رنگ (میسلیوم و اسپورهای قارچ) پوشانده میشوند.
- بیماری اغلب از طریق گلهای ریخته شده روی برگ یا ساقه و یا از محل زخمها شروع میشود.
- میوهها دچار پوسیدگی نرم میشوند.
شرایط مطلوب رشد بیماری:
دمای خنک تا معتدل (۱۷ تا ۲۳ درجه سانتیگراد) و رطوبت نسبی بسیار بالا (بیش از ۹۰%).
تهویه ضعیف، تراکم بالای بوته و وجود آب آزاد روی گیاه.
روشهای کنترل و مدیریت:
- مدیریت رطوبت و تهویه: مهمترین اصل کنترل است. باید از طریق تهویه مناسب و گرمایش جزئی در شب، از تشکیل شبنم جلوگیری کرد.
- هرس و حذف قسمتهای آلوده و خارج کردن آنها از گلخانه.
- جلوگیری از ایجاد زخم روی گیاه.
- کنترل شیمیایی با قارچکشهای اختصاصی مانند ایپرودیون+کاربندازیم، بوسکالید و ... با رعایت تناوب در مصرف برای جلوگیری از بروز مقاومت.
---
راهکارهای کلی و جامع مدیریت بیماریهای قارچی:
1. انتخاب رقم مقاوم: همیشه اولین و بهترین خط دفاعی، استفاده از ارقامی است که به بیماریهای شایع منطقه مقاوم هستند.
2. بهداشت زراعی: جمعآوری و حذف بقایای گیاهی فصل قبل، حذف علفهای هرز و از بین بردن بوتههای آلوده در طول فصل رشد برای کاهش منبع آلودگی ضروری است.
3. تناوب زراعی: از کشت متوالی صیفیجات از یک خانواده در یک زمین برای حداقل ۳ سال خودداری کنید تا چرخه زندگی بیمارگرهای خاکزی شکسته شود.
4. مدیریت آبیاری: آبیاری قطرهای را جایگزین روشهای بارانی کنید تا شاخ و برگ خشک بماند. از آبیاری بیش از حد که باعث غرقابی شدن خاک میشود، پرهیز کنید.
5. تهویه مناسب: با رعایت فاصله کاشت و هرس اصولی، جریان هوا را در بین بوتهها بهبود بخشید.
6. تغذیه متعادل: از مصرف بیش از حد کود ازت خودداری کنید و با تامین متعادل عناصر غذایی به خصوص پتاسیم و کلسیم، مقاومت گیاه را افزایش دهید.
7.پایش منظم: مزرعه یا گلخانه را به طور مرتب بازدید کرده و به محض مشاهده اولین علائم، اقدامات کنترلی را آغاز کنید.
نکته بسیار مهم: برای کنترل شیمیایی، همواره با یک کارشناس گیاهپزشکی یا کشاورزی مشورت کنید تا سم مناسب، دوز صحیح و زمان دقیق سمپاشی را بر اساس نوع بیماری، مرحله رشد گیاه و شرایط محیطی به شما توصیه کند و حتماً دوره کارنس (فاصله آخرین سمپاشی تا برداشت) را رعایت نمایید.
دیدگاه خود را بنویسید